جنگ عروسک‌ها برای ماندن
جنگ عروسک‌ها برای ماندن
در آستانه هفدهمین جشنواره دوسالانه تئاتر عروسکی، همشهری مشکلات این عرصه هنری را بررسی کرد
گزارش
فهیمه پناه آذر/روزنامه‌نگار
وقتی دهه شصتی باشی، خیلی از چیزهای کوچک برایت خاطره می‌شود؛ خاطراتی که هنوز هم تکرارشان برایت شیرین است و همیشه همراهت هستند و با آنها زندگی می‌کنی، با دوستانت در هر دورهمی و به هر بهانه‌ای مرورشان می‌کنی و یادش بخیر می‌گویی. در آن دهه، در بحبوحه خیلی از مسائل پیرامون ما که بزرگ‌ترینش جنگی 8ساله بود دلخوشی‌مان همین عروسک‌ها بودند؛ عروسک‌های ساخت ایران با هنرمندان بزرگی که گاهی فقط صدایشان در ذهنمان می‌پیچید و گاهی هم آنها را در صفحه تلویزیون‌های 14اینچی نگاه می‌کردیم.
طراح عروسک، عروسک‌ساز، عروسک‌گردان، کارگردان، صداپیشه و... کسانی بودند که آن روزگار سخت را با تلخی‌هایش، برایمان آسان می‌کردند؛کامبیز صمیمی‌مفخم، بهرام شاه‌محمدلو، حمید جبلی، فاطمه معتمدآریا، رضا بابک، زنده‌یاد دنیا فنی‌زاده، مرضیه برومند، زنده‌یاد جواد ذوالفقاری، اردشیر کشاورزی، هنگامه مفید، مرضیه محبوب، ایرج طهماسب، آزاده پورمختار، مریم سعادت، فریبا جدی‌کار و... نام‌هایی که آن دوران حتی اسمشان را هم نمی‌دانستیم. حالا 3 دهه از آن دوران گذشته، نگاه‌ها به تئاتر عروسکی با وجود آکادمیک بودنش، حرفه‌ای‌تر شده و جشنواره‌ای برایش متولد شده که 17دوره از آن می‌گذرد. با این حال در روزگاری که باید دوران خوشی این گروه‌های فعال باشد، عرصه بر عروسکی‌ها سخت شده، اگرچه حالا دیگر فقط آن نام‌ها نیستند و جوانان مستعدی در این حوزه فعالیت دارند که قرار است میراث تئاتر عروسکی را منتقل کنند.
به‌جز 10روز برگزاری جشنواره و درگیر شدن گروه‌های تئاتر عروسکی، در طول سال به دلایل مختلف ازجمله نبود سالن‌های اجرا، عدم‌حمایت‌های مالی و هزینه‌های هنگفت، گروه‌ها در آرزوی اجرای عمومی نمایش‌های خود می‌مانند. این است که گاهی اجرای عمومی نمایش‌های عروسکی در طول سال حتی به اندازه انگشتان یک دست هم نمی‌شود و حیات گروه‌ها به برگزاری جشنواره دوسالانه تئاتر عروسکی گره خورده است؛ جشنواره‌ای که به همت بزرگان عروسکی تا به امروز با هزاران کم‌وکاستی خود را به امروز رسانده است. این جشنواره از اول تا هفتم شهریورماه در بخش‌های خیابانی و صحنه‌ای آغاز می‌شود، اما افتتاحیه آن به صورت شاد‌پیمایی،31مردادماه در پارک آب‌وآتش برگزار خواهد شد.
مشکلات ریشه‌دار تئاتر عروسکی
بسیاری از کارگردانان و عروسک‌گردانان جوان که در حوزه نمایش عروسکی فعالیت می‌کنند، مشکل گروه‌های تئاتر عروسکی را ریشه‌دار می‌دانند. محمد لقمانیان، هنرمند تئاتر عروسکی معتقد است که پیشینه خوبی در زمینه تئاتر عروسکی داریم اما اگر از همان دوران به جای زنگ هنر که تنها خطاطی آموزش می‌دادند، تئاتر را به مدارس می‌آوردند الان وضعیت فرق می‌کرد. عروسک‌گردان «فامیل دور» در مجموعه کلاه‌قرمزی به همشهری گفت: «در حوزه عروسکی خیلی‌ها کار کرده‌اند اما در طول این سال‌ها توجهی از سوی مسئولان صورت نگرفته است و همین امر باعث شد که کار برای عروسکی‌ها سخت شود. ای‌کاش از همان دهه‌های 60 و 70 برنامه‌ریزی‌هایی برای تربیت هنرمند در این حوزه صورت می‌گرفت.»
هزینه بالای تولید تئاتر عروسکی
لقمانیان در ادامه به عدم‌اجرای عمومی نمایش‌های عروسکی در طول سال اشاره کرد: « از یک‌سو گروه‌های عروسکی به‌دلیل گرانی ساخت عروسک‌ها و هزینه‌های تولید عموما مشکلات زیادی دارند و از سوی دیگر هم به‌دلیل تخصصی بودن بسیاری از سالن‌های نمایش، محل مناسبی برای اجرای نمایش‌های عروسکی وجود ندارد. در نهایت گروه‌ها برای اجرای خود به تالار هنر و مرکز تئاتر کانون که مختص تئاتر کودک و نوجوان است، می‌روند.»
او در ادامه توضیح داد: «یکی از راهکارها این است که به این رشته نمایشی هم بودجه‌ای برای تأمین نیازها و حتی ایجاد سالن‌های نمایشی اختصاص دهند. عروسکی‌ها برای گرفتن یک سالن و یک اجرا باید پیگیر باشند و گاهی این پیگیری‌ها آنقدر خسته‌کننده می‌شود که کسی دیگر به سراغش نمی‌رود. خیلی کم پیش می‌آید که در روزگار امروز فردی مانند بهروز غریب‌پور کفش آهنین بپوشد و به‌دنبال راه‌اندازی سالن تخصصی برای عروسک‌ها و اجرای نمایش باشد.»
کم‌رمقی نمایش عروسکی در شهرستان‌ها
او به وضعیت شهرستان‌ها هم اشاره کرد: «با وجود مشکلات متعدد برای گروه‌های تئاتر عروسکی تهران، شهرستان‌ها اصلا چیزی به نام تئاتر عروسکی ندارند و این خیلی تأسف‌بار است. کسانی هم که فعالیت می‌کنند واقعا با مشکلات می‌جنگند.»
لقمانیان با بیان این مطلب که هر فعالیت خلاقانه و سازنده‌ای نیاز به حمایت دارد و جای خالی خیلی‌ها چون صمد بهرنگی و توران میرهادی برای حمایتشان محسوس است، یادآور شد: «مشکلات گریبان همه را گرفته است؛ مشکلاتی که از دوره‌های قبل جمع شده و حالا حل کردن انبوهی از آنها دیگر سخت شده است. فعالیت گروه‌های تئاتری ازجمله عروسکی مثل چرخه‌ای می‌ماند که به دلایل مختلف این چرخه معیوب شده و احتیاج به رسیدگی دارد.»
بیاعتمادی سالن‌دارها به گروه‌های عروسکی
مرجان پورغلامحسین از دیگر فعالان تئاتر عروسکی هم مانند دیگر کارگردانان این حوزه عمده‌ترین مشکل تئاتر عروسکی را عدم‌اجرای عمومی می‌داند. او بزرگ‌ترین آسیب را بیاعتمادی سالن‌دارها عنوان کرد و به همشهری گفت: «کمتر سالن‌داری ریسک می‌کند که به یک گروه تئاتر عروسکی اجازه اجرا بدهد. گروه‌های عروسکی برای اجرای یک نمایش باید با سالن‌دارها چانه بزنند و آنها را مجاب کنند که در سالنی اجرا داشته باشند. این هم خیلی سخت است.»
تهیه‌کنندگان برای تئاتر عروسکی سرمایه‌گذاری نمی‌کنند
کارگردان نمایش «پرواز 745» گفت: «متأسفانه تهیه‌کننده‌ای در این زمینه سرمایه‌گذاری نکرده و بنا به هزار دلیل ورود نمی‌کند. دلیل اصلی این عدم‌همکاری ترس از بازگشت سرمایه است. البته خوشبختانه سال قبل چند اجرای عروسکی موفق داشتیم که دلیل آن هم پیگیری جشنواره برای اجرای عمومی نمایش‌ها بود و امیدوارم روزی برسد که به‌جز جشنواره، در طول سال نمایش‌های عروسکی در سالن‌های حرفه‌ای روی صحنه بروند.»
حتی نیم‌نگاهی هم به ما نمی‌شود
بسیاری از فعالان حوزه تئاتر معتقدند که تئاتر عروسکی به‌دلیل داشتن رشته آکادمیک در دانشگاه‌ها باید مورد توجه مسئولان حوزه تئاتر قرار بگیرد. آناهیتا غنی‌زاده کارگردان تئاتر عنوان کرد: «نمایش عروسکی یک رشته قدیمی و پرمخاطب است که اهمیت ویژه‌ای در هنر نمایش دارد. تئاتر عروسکی جدای از هنر نمایش نیست و بخشی از بدنه تئاتر کشور است اما به‌دلیل تکنیکال بودن یک تخصص است. بر همین اساس باید به آن توجه ویژه شود اما حتی نیم‌نگاهی هم به آن نمی‌شود.»
کارگردان شازده کوچولو به همشهری گفت: «همه گروه‌های تئاتر برای ادامه فعالیت با مشکلات موجود می‌جنگند و این جنگیدن در گروه‌های تئاتر عروسکی بیشتر است. فعالان تئاتر عروسکی در این سال‌ها برای بقای خود، دیده شدن و حتی یک اجرای عمومی ساده جنگیده‌اند.»
دیگر عشق پاسخگو نیست
این مدرس و پژوهشگر، جشنواره نمایش عروسکی را یک پشتوانه برای گروه‌ها دانست که باعث دلگرمی آنها می‌شود. غنی‌زاده در ادامه به این اشاره کرد که فعالیت در زمینه نمایش عروسکی باید از نظر اقتصادی به‌صرفه باشد تا هنرمندان بتوانند در این حوزه کار کنند. او در توضیح بیشتر گفت: «فعالان این حوزه برای تأمین معاش، مجبور به فعالیت در حوزه‌های دیگر نمایشی هم هستند و همین امر باعث می‌شود که کیفیت کارهای عروسکی پایین بیاید. نمایشگران عروسکی در طول سال، گاهی مجبور هستند که کارهای متفرقه انجام بدهند و از حرفه تخصصی خود فاصله بگیرند. این موضوع روی کیفیت آثار تأثیر می‌گذارد.» غنی‌زاده افزود: «در یک برهه زمانی عشق به این کار جوابگو بود اما چندین سال است که دیگر عشق هم جوابگو نیست و گروه‌ها به ناچار از فعالیت مستمر در این حوزه فاصله می‌گیرند.»
سالن‌دارها ریسک نمی‌کنند
نویسنده کتاب نمایش خلاق یادآور شد: «تماشاخانه‌های امروز هم به‌دلیل فروش بیشتر و درآمدزایی، کمتر تمایل دارند که تئاتر عروسکی در سالن‌هایشان اجرا برود، چرا که امروزه آوردن مخاطب به سالن‌های تئاتر ترفندهایی می‌طلبد که در تئاتر عروسکی جواب نمی‌دهد. به‌طور مثال در تئاتر عروسکی حضور سلبریتی جواب نمی‌دهد، به همین دلیل سالن‌دار روی فروش تئاتر عروسکی حساب باز نمی‌کند.» غنی‌زاده ادامه داد: «البته این نکته هم وجود دارد که در شرایط موجود، هیچ حمایتی از تماشاخانه‌ها نمی‌شود. آنها باید روی فروش تمرکز کنند و ریسک نمی‌کنند. حق هم دارند. ما در یک دایره بی‌توجهی قرار گرفته‌ایم که نمی‌توان شخص خاصی را مقصر دانست، چون مانند زنجیره به هم متصل هستیم و شاید هریک به سهم خودمان هم مقصر باشیم.»
عدم‌فعالیت مستمر پیشکسوتان عروسکی
متأسفانه مدت‌هاست که بسیاری از افراد نام‌آشنا کمتر به این حوزه ورود می‌کنند. بهرام شاه‌محمدلو از پیشکسوتان این حوزه در گفت‌وگو با همشهری در پاسخ به این سؤال که اصولا چه چیزی باعث می‌شود هنرمندان حرفه‌ای و باسابقه این عرصه کمتر در حوزه تئاتر عروسکی فعالیت کنند، گفت: «وقتی به این حوزه امکانات مالی اختصاص داده نمی‌شود و حمایت‌ها به حداقل می‌رسد، دیگر نمی‌شود فعالیت مستمر انجام داد. فقط شاهد هستم که در زمان برگزاری جشنواره‌ها آن هم با امکانات بسیار محدود این حمایت‌ها صورت می‌گیرد.»
بازیگر نقش آقای حکایتی ادامه داد: «تا زمانی که یک نمایش خصوصا عروسکی- که در مقایسه با تئاتر غیرعروسکی به‌طور متوسط هزینه‌اش معمولا بیشتر است- نتواند به‌عنوان یک اثر فاخر، ناب، با استفاده از تکنیک‌های بی‌نقص، بازیگران و بازیگردانان مستعد و آماده، فروشی مناسب داشته باشد (البته در سالن مناسب) که پاسخ هزینه‌هایش را بدهد و مقداری هم به‌عنوان سود برای گروه بماند، اوضاع همین بوده و هست. لازم است دست‌اندرکاران، تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان قدری شرایط را به محک گذارند و از درون آن افراد و گروه‌هایی را با حمایت‌های درخور از طریق پیش‌بینی‌های حرفه‌ای انتخاب کنند. به‌عبارتی، گوی و میدان را در اختیارشان بگذارند و مطمئن باشند که افراد و گروه‌ها به‌خاطر آبروی خودشان هم که شده یا کار را صادقانه رها می‌کنند یا خلاقیت ناب و تجربه‌ای درخور را به مخاطب نشان می‌دهند.»