عروسک‌هایی که مسئولان را به چالش می‌کشند
شاید باورش چندان آسان نباشد که همین انسان‌ها و مسئولان انتقاد ناپذیر که ممکن است از شنیدن معمولی‌ترین نقدها بر آشفته شوند، در برابر عروسک برخورد دیگری دارند و سعه صدر بیشتری نشان می‌دهند. برای آنان شنیدن نقد از زبان عروسک قابل تحمل‌تر و گاهی حتی شیرین است حتی اگر ترتیب اثری ندهند!
به گزارش ستاد خبری هجدهمین جشنواره نمایش عروسکی تهران- مبارک، جشنواره نمایش عروسکی فرصتی است برای واکاوی وجوه گوناگون عروسک با تمام تعاریف و کارکردهایی که در زندگی ما آدمیان دارد. حالا هم در آستانه آغاز به کار هجدهمین دوره این جشنواره با امیر سلطان احمدی، نمایشنامه‌نویس، بازیگر، کارگردان، بازی‌دهنده، صداپیشه عروسک و ترانه‌سرا هم کلام شده‌ایم.
او در گفتگو با ایسنا از کارکردهای گوناگون عروسک سخن می‌گوید؛ عروسک به معنای محرم راز آدمیان، عروسک در جایگاه یک منتقد اجتماعی و عروسک به عنوان ابزاری کمک آموزشی.
رازهای مگو را به تو می‌گویم
گفتگوی ما با تعریف عروسک به عنوان همدم و مونس آدمیان در لحظات سخت و نفس‌گیر زندگی آغاز می‌شود و این هنرمند در این زمینه چنین می‌گوید: «اگر عروسک را به معنای کلاسیکش در نظر نگیریم، انسان‌ها همیشه به مونس و همدمی نیاز داشته‌اند تا حرفهای مگوی خود را با او در میان بگذارند. بویژه قدیم‌ترها که کمی شرم حضور بیشتر بود و آدم‌ها درونیات خود را به یکدیگر نمی‌گفتند. ترانه‌هایی داریم که ترانه‌سرا با گلی، ستاره‌ای، سنگ صبوری سخن می‌گوید تا درونیات خود را بیرون بریزد و سبک شود. در روایات هم داریم حضرت علی(ع) سر در چاهی می‌برده و دردهای خود را می‌گفته. گاهی افرادی را دیده‌ایم که شب‌ها بالشی را بغل می‌کنند و بدون آن، خواب‌شان نمی‌برد . بنابراین اگر عروسک را جسمی در نظر بگیریم که بدون اینکه ما از او انتظار صحبت داشته باشیم، شنونده درد دل‌ها و رازهای مگوی ما باشد، اطراف‌مان پر از اشیایی است که به مثابه عروسک هستند.
او ادامه می‌دهد: با این نگاه، حتی کسانی که در زندگی‌شان عروسک به معنای کلاسیک آن وجود ندارد هم به نوعی به اشیاء جان بخشیده‌اند. وقتی از این در وارد شویم، نقش مهم عروسک در زندگی انسان‌ها معلوم می‌شود. حتی نسل امروز که مشکلات و حرفهای خود را آسان‌تر با دوستان‌شان در میان می‌گذارند، باز هم وقتی پشت عروسک می‌روند، رویه دیگری از آنها بیرون می‌زند.
سلطان احمدی که در کارنامه هنری خود بازی در نمایش‌هایی مانند «بهمن کوچیک» و «رومئو ژولیت» را دارد، اضافه می‌کند: آنچه را توضیح دادم، بیشتر در بچه‌های عروسکی می‌توان حس کرد ولی اگر چالشی راه‌اندازی شود و از پدر و مادرهایی که ارتباط چندانی با دنیای عروسک‌ها ندارند، دعوت کنند پشت یک عروسک صحبت کنند، خواهیم دید که وجوه دیگری از آنها بیرون می‌زند و عروسک، شعفی به آنها می‌دهد که هم باعث خوشحالی خودشان می‌شود و هم شگفتی اطرافیان‌شان. گویی همه آدم‌ها کلی حرف نزده دارند که پشت یکسری ماسک پنهان شده و عروسک می‌تواند منِ دیگری از وجود آن آدم باشد و چیزهایی از زبان او می‌شنویم که عادت به شنیدنش نداشته‌ایم و به نوعی می‌توان آن را تئاتر درمانی هم تلقی کرد.»
او با اشاره به تاثیر عروسک در سلامت افراد ادامه می‌دهد: کسانی که با کارهای بداهه عروسکی سر و کار دارند، در مواقع مختلف می‌توانند خود را خالی کنند. همه ما مشکلات و مسایلی داریم که لازم است هر روز به شکلی تخلیه شود زیرا انباشت انرژی منفی باعث بیماری می‌شود. از این زاویه عروسک حتی در سلامتی افراد می‌تواند نقش مهمی داشته باشد.
پدران و مادران را به این چالش دعوت کنیم
این نمایشگر عروسکی در ادامه از نقش مهم عروسک در دوران کرونا می‌گوید: لازم به توضیح نیست در یک سال اخیر که انسان‌ها از طبیعت دوره شده‌اند و در خانه ماندن به ارزش تبدیل شده، مشکلاتی هم رخ داده است. بسیاری با افسردگی دست و پنجه نرم می‌کنند. بسیاری از حرفه خود دور مانده‌اند. سفرهای درون شهری و برون شهری به شدت محدود شده و این بشری که به خودی خود و به دلیل مدرنیته‌ای که در شهرها اتفاق می‌افتد، هر روز در حال فاصله گرفتن از طبیعت است ، حالا در خانه هم حبس شده. طبیعتا انرژی‌های منفی به تدریج تلنبار می‌شود و باید به شکلی تخلیه شود. چه بهتر که به جای داد زدن سر یکدیگر و یا خالی کردن این انرژی بر سر اعضای خانواده یا دوستان، پشت یک عروسک برویم و اگر حرف نزده‌ای داریم، بیان کنیم.
او که در کنار فعالیت‌های نمایشی‌اش در برنامه سازی تلویزیونی و تدریس تئاتر هم فعال است، ادامه می‌دهد: بدین ترتیب هم سر خود را با یک اتفاق مثبت گرم می‌کنیم و هم آسان‌تر می‌توانیم با این مشکل جهانی کنار بیاییم و دیگر برای تمام شدن آن بی‌قراری نمی‌کنیم . کرونا طبیعتا مشکلاتی را با خود آورده و عروسک می‌تواند یکی از ترفندهایی باشد که این مشکلات را به نوعی جبران کنیم. بخشی از این راه حل را آدم‌های عادی به کار می‌گیرند که از راه بازی با یکدیگر یا اجرای نمایش که خود گونه‌های مختلف دارد، این ایام سخت را آرام آرام سپری کنند. کسانی هم که حرفهای نمایش عروسکی هستند، دست روی دست نگذاشته‌اند و گویی دریچه جدیدی به روی خود گشوده‌اند و طبیعتا جشنواره عروسکی که قرار است به شکل مجازی برگزار شود، یکی از همین راه‌هاست. گروه‌های دیگری هم داریم که خیلی زودتر به فکر افتادند و جشنواره‌های کوچکی برگزار کردند که همین خود در ایجاد نشاط جمعی بسیار موثر است.
راه حلی برای نقد مسئولان انتقاد ناپذیر
سلطان احمدی در ادامه درباره حضور عروسک به عنوان یک منتقد اجتماعی در جامعه توضیح می‌دهد: انسان‌ها به شکل ذاتی کمتر انتقادپذیر هستند، البته قانون نسبیت در جهان حکمفرماست و افراد انتقاد پذیری هم داریم اما معمولا هنگام طرح بسیاری از مشکلات جامعه بویژه در برابر مسئولان، دچار مشکل می‌شویم ولی وقتی همان انتقادها از زبان عروسک عنوان می‌شود، گویی مسئولان کمی انتقاد پذیرتر می‌شوند. انگار منِ دیگری در وجودشان متبلور می‌شود و آنان را به شعف وا می‌دارد و شوق شنیدن را در آنان تقویت می‌کند. شاید ترتیب اثری داده نشود ولی مهم این است که آن حرف‌ها زده شده و طرف مقابل هم بدون گارد آنها را شنیده است. در حالیکه اگر یک فرد عادی همان حرف‌ها را به یک مدیر یا مسئول یا حتی فرد دیگری بگوید، شیوه گفتمان، به سمت و سویی می‌رود که شاید مثبت نباشد.
کارگردان نمایش «ژازن بکام، ژازن ناکام» درباره دیگر کارکردهای اجتماعی عروسک می‌گوید: این روزها همه در خانه‌ایم و بسیاری از مشاغل هم تعطیل شده. خبرها را از طریق شبکه‌های اجتماعی دنبال می‌کنیم و خیلی فرصت نداریم در دل طبیعت برویم. یکی از بدی‌های شبکه‌های اجتماعی، تکثیر مداوم خبرهای منفی است. به نظرم عده‌ای باید احساس رسالت کنند و برای نشاط جمعی دستی بالا بزنند. البته که زندگی مادی آنان باید تامین شود تا بتوانند به حرفه خود بپردازند ولی اگر برای گسترش نشاط جمعی احساس رسالت کنند، عروسک قابلیت بسیار بالایی در این زمینه دارد .
او تاکید می‌کند: در چنین شرایطی جریان نمایش عروسکی نباید به جشنواره‌های پاره‌وقت محدود شود بلکه باید ما هم به گروهی تبدیل شویم و خبر و محتوای مثبت تولید کنیم زیرا همه ما از تن واحدی هستیم. اگر حال جامعه بد باشد، حال من نیز بد خواهد شد. پس حتی اگر خودخواهانه می‌خواهیم حال خودمان خوب باشد، باید به بهتر شدن حال اطرافیان‌مان کمک کنیم و استفاده از عروسک، یکی از بهترین راه‌ها در ایجاد نشاط جمعی است.
جناب خان؛ سردمدار حرکت‌های اجتماعی
او که سرپرست نویسندگان متون عروسک جناب خان است، درباره موفقیت‌های این عروسک در زمینه حرکت‌های اجتماعی می‌گوید: کارها و کارکترهای عروسکی موفقی داشته‌ایم که در آغاز با هدف سرگرم کردن مخاطب عام ساخته شده و نزد این مخاطب جذاب و دوست‌داشتنی بوده‌اند و به تدریج مردم حرفهای آنها را جدی گرفته‌اند و باعث حرکت‌های اجتماعی هم شده‌اند. در مورد جناب‌خان هم این اتفاق افتاد. یعنی اول با آواز خواندن و شوخی‌های عام پسند جای خود را در دل مردم باز کرد و بعد توانست حتی در موارد بسیار جدی مانند مشکلات ماهی گیران بومی جنوب وارد عمل شود و گویی موفق شد صدای آنها را چند برابر قوی‌تر منعکس کند. انگار دردهای آنها از زبان این عروسک شنیدنی‌تر شد و ظاهرا کارساز هم بود زیرا طبق گزارش‌های خودشان، بخشی از مشکلات‌شان حل شد.
سلطان احمدی که عروسک گردان «پسر عمه‌زا» در مجموعه کلاه قرمزی است، در بخش دیگری از این گفتگو در پاسخ به این پرسش که عروسک در دوران سخت کرونا چقدر می‌تواند ضمن فرهنگ‌سازی ویژه این دوره، به ایجاد نشاط در جامعه کمک و این روزهای سخت را قابل تحمل‌تر کند، می‌گوید: چند مساله وجود دارد؛ اینکه ما به عنوان نمایشگر عروسکی به دنبال این هستیم که هنر خودمان دیده شود یا واقعا از صمیم قلب دوست داریم کنار کسب درآمد شادی را گسترش دهیم. شک ندارم که اگر این هدف پس ذهن ما و در قلب‌مان باشد، هدف‌های متعالی‌تر، دور از دسترس نخواهد بود. هدف‌هایی که حتی می‌توان برایش برنامه‌ریزی کرد. ما در مورد «کلاه قرمزی» هم این را داشتیم. عروسک‌های دیگری هم بوده‌اند که شاید عمری کوتاه‌تر از کلاه قرمزی داشته‌اند و به دلیل جذابیتی که داشته‌اند، حرف‌هایشان به دل مخاطب نشسته و او را واداشته به معضلاتی فکر کند که پیش‌تر شاید خیلی به آن توجه نمی‌شده.
خلق کارکتر عروسکی، ساده انگارانه نیست
او سپس درباره نقش عروسک به عنوان یک ابزار آموزشی توضیح می‌دهد: در روایات آمده امام حسن و امام حسین در دوره کودکی، به فردی که غلط وضو می‌گرفته، درست وضو گرفتن را با نمایش آموزش داده‌اند بدون اینکه طرف را مخاطب قرار دهند. کار عروسکی هم همینطور است البته اگر به قابلیت‌های آن پی ببریم.
بازیگر نمایش «لیرشاه» درباره ناآگاهی‌ها و ضعف‌هایی که در زمینه آموزش به کمک عروسک داریم، توضیح می‌دهد: متاسفانه گاهی می‌خواهیم عین حرفهای خود را زبان عروسک بگوییم و دوست داریم که دلنشین هم باشد در حالیکه خلق کارکتر عروسکی، مقوله‌ای است بسیار جدی. اینکه اول آدم بتواند کارکتری را خلق کند و بعد از دل موقعیت‌هایی که برای او ایجاد می‌کند، آموزش‌ها را شکل بدهد، عنصر بسیار مهمی است. لزوما این گونه نیست که یک عروسک اسفنجی را قیچی بزنیم و برایش چشم و ابرو بگذاریم و با مغز انسانی به دل ماجرا برویم و بخواهیم حرف‌مان را از زبان او و فقط با دفرمه کردن صدای‌مان به دل مخاطب بنشانیم، به زور نمی‌شود چنین کرد زیرا خلق یک عروسک دوست‌داشتنی هم مسایل و مشکلاتی دارد و هم نیازمند تمرین‌هایی است و نباید ساده‌انگارانه از کنار اینها رد شد.
امیر سلطان احمدی در پایان یادآوری می‌کند: گاهی معلوم می‌شود اشکال کار از خودمان است که سبب شده حرفه‌مان گسترش پیدا نکند در صورتی که عملکرد یک گروه خوب و حرفهای سبب می‌شود افراد بالا دستی خیلی به مقوله عروسکی جدی‌تر نگاه کنند و این باعث تداوم خواهد شد. همچنانکه زحمات قدیمی‌های این هنر که به این حرفه خیلی جدی نگاه کردند، آرام آرام باعث شد این حرفه، شکل جدی‌تری به خود بگیرد و حتی رشته‌های دانشگاهی بیشتری برایش تعریف شود، دانشگاه‌های بیشتری گرایش عروسکی بگذارند و این یعنی موفقیت ولی لازمه موفقیت بیشتر این است که خیلی بیش از این گرد هم جمع شویم و درباره راه‌های افزایش اثرگذاری عروسک‌ها با یکدیگر صحبت کنیم.